Help, mijn baas is een aap!

Patrick van Veen over apenstreken, veranderen en leiderschap

“Als Bioloog ben ik vaak verwonderd over het gedrag van mensen. Ik liep altijd al met een notitieblok en maakte aantekeningen over wat ik zag.” In 2002 maakte Patrick van Veen de switch van de verzekeringswereld naar de wereld van de biologie en startte zijn bedrijf Apemanagement. In 2004 werd de eerste samenwerking aangegaan met Apenheul om het gedrag van apen te bestuderen. Hij doet onderzoek bij chimpansees en gorilla’s naar de biologische drijfveren van samenwerken en de complexiteit van communicatie. Basis hiervan is onderzoek naar de overeenkomst tussen sociaal gedrag van apen en mensen in bedrijven. Zijn eerste boek: ‘Help mijn baas is een aap!” is een inkijkje over apenstreken, veranderen en leiderschap.

Verplaatsen in perspectief van de ander
Wil je gedrag van mensen beïnvloeden, verdiep je daar dan eerst goed in. Kijk naar wat er gebeurt in je team, bij je doelgroep et cetera en achterhaal de motivatie voor dat gedrag. In de praktijk blijkt dat we veelal gedreven zijn in het plannen van wat we willen doen en willen bereiken, maar dat we weinig rust nemen om te kijken naar wat er om ons heen gebeurt. Als je je kan verplaatsen in het perspectief van de ander, dan pas begrijp je gedrag en is beïnvloeding mogelijk.

Leiderschap
Ook in de wereld van apen komt leiderschap in vele facetten voor. Patrick van Veen: “In de Biologie verstaan we onder leiderschap: de groep zo faciliteren dat er zo min mogelijk energie wordt verspild. Bij apen zit de leider vaak een of enkele jaren op die positie. Dan neemt een ander het voor een bepaalde periode over, waarna er weer gewisseld wordt. Een rustmoment. Immers, leiderschap kost veel energie. Het is een functie van 24 uur / 7 dagen per week. Bij ons zie je juist dat mensen alleen maar willen doorgroeien en geen rust nemen.

Eenheid in een sociale groep
Patrick geeft drie voorwaarden om van een sociale groep een eenheid te maken:

• Structuur: rollen, taken en verantwoordelijkheden.
• Normen en waarden: de manier waarop je dingen met elkaar afspreekt.
• Rituelen: nodig voor verankering.

Bij apen is vooral structuur heel belangrijk. Ook rituelen komen veelvuldig voor. De wijze waarop verschilt per apensoort. Bij ons worden vaak teamgevoel, veiligheid en vertrouwen als voorwaarden genoemd. Patrick geeft aan dat deze emoties bij de drie voorwaarden aanwezig zijn.

Verschillende leiderschapsstijlen
Mensen kunnen echt leren van apen als het gaat om leiderschapsstijlen. Bij verschillende groepen apen worden verschillende leiderschapsstijlen waargenomen: 

• Bij gorilla’s bijvoorbeeld zijn de mannen altijd de leider en is leiderschap gebaseerd op helderheid en instructies. Er vindt geen overleg plaats.
• Bij chimpansees wordt leiderschap opgepakt door mannen en vrouwen. De mannen sluiten coalities. Enkele mannen binnen de groep zijn kingmakers. Zij zijn bepalend in de besluitvorming. Patrick: “Door de kingmakers in je eigen organisatie te herkennen, kun je via hen invloed uitoefenen op de besluitvorming. Bij deze personen is er sprake van informeel leiderschap.”
• Bij de Bonobo’s zijn vrouwen de leiders. Zij weten in de groep allianties te vormen en binnen deze groep zie je sterke rituelen. Vertaald naar onze wereld: problemen worden opgelost met mensen afkomstig uit diverse hoeken en de groep wisselt continu.
• Bij Bavianen nemen mannen en vrouwen wisselend leiderschap op zich. Leiderschap wordt door hen gekoppeld aan degene die op dat moment de juiste expertise heeft. Diegene neemt dan ook de verantwoordelijkheid in de groep.

Iedere omgeving zijn eigen uitdagingen
De verschillen in leiderschap bij apen komt doordat de verschillende omgevingen waarin zij leven andere uitdagingen met zich meebrengen. Immers, een regenwoud vraagt iets anders van apen dan de savanne. Met andere woorden: er is geen perfect leiderschapsmodel voor alle situaties.  Leiderschapsstijl hangt af van de organisatie, de omgeving, de opdrachten en dynamiek.

“Een afgebakend model bestaat niet,” aldus Patrick. “Typen leiderschapsstijlen veranderen door de tijd, omdat de omgeving/markt verandert en zo ook de uitdagingen voor de buitenwereld. Wanneer je binnen een organisatie uitdagingen hebt en je moet of wil veranderen, dan gaan er altijd mensen met de hakken in het zand. Sociale structuur is vaak ook de rem op ontdekking en veranderen. Wij mensen proberen vast te houden aan wat we hebben. Loslaten van het oude, daarin zit de uitdaging.”

Apen kopiëren gedragspatronen van anderen, zelfs apen vanuit hun eigen groep. Peuters en pubers kijken ook om zich heen en leren zo van hun omgeving. Volwassenen kijken vooral naar volwassenen, met daarbij alleen de focus op de taak. Patrick: “Er zijn veel mooie dingen in de buitenwereld, maar die zien de volwassenen niet, omdat ze te veel intern kijken. Daardoor zijn ze minder in staat om te leren en te zien dat het ook anders kan.”

Samen werken in complexe wereld
Samenwerken wordt in onze wereld steeds belangrijker, evenals het faciliteren van samenwerking. Onze maatschappij wordt complexer en de wereld veranderd; je hebt elkaar nodig. Samenwerken is echter complex. Uit experimenten met apen blijkt bijvoorbeeld dat bij ongelijke beloning of opbrengst, de samenwerking gaat schuren. Dat geldt ook voor mensen/collega’s.
Naast rechtvaardigheid heeft ook onderlinge relatie van invloed op de kwaliteit van de samenwerking. Een goede relatie is cruciaal om dingen voor elkaar te krijgen. Doordat we steeds meer onderdeel zijn van diverse sociale groepen houden we minder tijd over om te investeren in relaties.

De uitdaging waar we tegenaanlopen zit vaak in het gedrag van mensen en niet zozeer in processen, regels en structuren. Ga eens lekker vlooien aan en met elkaar. Ofwel ga zonder vooroordelen naar een groep of persoon. Wees een beetje onbevangen en een beetje blind. Kijk dan eens, wat dat doet voor de samenwerking…